می توان گفت در کنار داستان تأمل برانگیز «مرگ ایوان ایلیچ» اثر تولستوی، «مغازه‌ی خودکشی» نوشته‌ی ژان تولی (۱۹۵۳-۲۰۲۲) نویسنده و فیلمنامه نویس فرانسوی، یکی از بهترین آثار داستانی در خصوص مرگ به شمار می‌رود.
«مغازه‌ی خودکشی» کتابی است میخکوب کننده و یکی از عجیب ترین رمان‌هایی است که خوانده‌ام. یک شاهکار کم نظیر ادبی با رنگمایه ای فلسفی. سوژه ی جالب این هجویه ی خیره کننده درباره‌ی مرگ و امید که با پایانی غافلگیر کننده آدمی را به شوک فرو می برد، مبتنی بر تکنیک اگر جادویی است.
مقالۀ حاضر با رویکرد تحلیل انتقادی به بررسی کتاب «سورۀ آفِلین» به عنوان یکی از مهمترین و متفاوتترین آثار ادبی سالهای اخیر دربارۀ انقلاب اسلامی پرداخته است. نگارنده بر اساس مدل ارائه شده از سوی فیلسوف برجستۀ کرهای، جیگون کیم، با بررسی ساختاری انقلاب اسلامی به مثابه یک رخداد به نتایجی مهم دست یازید، از جمله اینکه رُخداد 57 به وسیلۀ عملکردی میان چهار متغیر (ابژه، حقایق، ویژگی خاص و زمان) تحقق یافته است، به همین روی نگارنده مدعی است که «سورۀ آفِلین» درواقع «رمان-تاریخ» است و نه رمانِ تاریخی، چرا که متون «رمان-تاریخ» قصد دارند تا خواننده را به پرسش درباب حقیقتِ تاریخ رسمی وا دارند و غایتی معرفت‌شناختی را دنبال می‌کنند. همچنین از میان شیوههای مبارزۀ اجتماعی برای اصلاح، خلیل حجتیِ «سورۀ آفِلین» ما را به راه چهارم یا اصلاحِ انقلابی دعوت میکند. همچنین «سورۀ آفِلین» اشارتی است بر این اینکه «کنشگران مرزی» امکانی جهت رفع انسداد از «توسعۀ ایرانی» به مثابه یک طرح ناتمام هستند. اکبری دیزگاه به این مسئلۀ بنیادین تذکار میدهد که در تفکر انسان ایرانی، این فره ایزدی است که حکومت میکند نه شخصیتهای سیاسی با رویکردهای مختلف اعم از سکولار یا دینی. البته نگارنده ضمن اذعان و عنایت به قوتهای «سورۀ آفِلین» در کنشگری مرزی، دو نقد مشخص را بر آن وارد میسازد: اول؛ سرگردانی میان «متن-تحقیق»؛ به مثابه اثری که قصد دارد واقعیت دنیا را بازگو کند، و «متن-تأویل»؛ به مثابه اثری که قصد دارد زمینهای برای روایتی متکثر و چند صدایی از واقعیت دنیا را ایجاد نماید و دوم: خطر تحویلنگری و غفلت از نقش انسان مثالین ایرانی یا امام در خلق «متن-تأویل» است.
کلیدواژه: اصلاح انقلابی، تاریخ خُرد، رخداد 57، رؤیای انسان ایرانی، رمان-تاریخ، سورۀ آفِلین.
کتاب پرفروش «مشرکی در خانواده‌ی پیامبر»، نخستین بار سال ۱۳۹۶، توسط انتشارات نقد فرهنگ، به قلم دکتر حسن محدثی گیلوایی (استاد جامعه شناسی) و دکتر بیژن عبدالکریمی (استاد فلسفه) وارد بازار نشر شد. راقم این سطور برای نگارش یادداشت حاضر مطالعه‌ی چاپ هشتم این اثر به سال ۱۴۰۲ را مبنا قرار داده است.
هرچند روی جلد کتاب، عنوان «داستان عاشقانه‌ی ابوالعاص و زینب» درج شده است، اما به معنای امروزی و مصطلح کلمه، ما با یک اثر داستانی مواجه نیستیم، بلکه به نظر می‌رسد، این اثر ناداستان یا نهایتا شبه داستان (با نظر به افزوده‌های غیرمستند اگزیستانسیال از کشمکش‌های ذهنی شخصیت‌ها) باشد که پرداختی قصه وار به سبک حکایات کهن دارد تا داستان به مفهوم مدرن آن. نوشتن دو مقدمه، ذکر دیگر اقوال تاریخی در پاورقی و آوردن منابع و مآخذ وجه ناداستان کتاب را تقویت میکند، چرا که برای هیچ رمان یا داستانی مقدمه نمی‌نویسند و منبع نمی‌آورند و پاورقی نمی‌زنند.
«جهان با من برقص»؛ ملودرامی است کمیک و فلسفی در باب مرگ. از نظر ژانریک این فیلم اثری مبتنی بر فضا یا حال و هوا به شمار می‌آید. فیلمساز با نمایش فانتزی های شخصیت "جهان" بریده از شهر و پناه برده به دامن طبیعت اما ناگزیر از مواجهه با مرگ، آخرین شام تولد «جهان»را در کنار دوستانش روایت میکند. موسیقی در این فیلم نقشی بنیادین دارد و وجه مایز جهان فانی و باقی است.
مقدمه
در کنار مجموعه روایت هایی مثل کتاب «روایت پیاده‌روی اربعین: روایت مردم شناسانه و جامعه شناختی از پیاده روی اربعین»، داستان نویسان نیز به این پدیده توجه نشان داده اند که از جمله میتوان به داستان بلند یا رمان کوتاه «طوطی و تاول» نوشته‌ی ابراهیم اکبری دیزگاه، اشاره نمود. این داستانِ دینی در سال ۱۴۰۰ خورشیدی توسط نشر معارف و در ۹۶ صفحه منتشر شده است.
آثار داستانی اکبری دیزگاه که در بستری حکمی و فلسفی و به دور از سیاست زدگی و ایدئولوژیک اندیشی رایج در ادبیاتِ دینی پساانقلاب آفریده شده اند، از نظر ساختاری به دلیل ذوق تأویلی، فراتر رفتن از زبان ابزاری و رسیدن به مرزهای زبان افزایی یا زبان آوری، خلق جهانی‌های داستانی متعدد در عالم رمان، بینامتنیت و ارجاعات متعدد با قرآن به مثابه متن مقدس و سایر متون کلاسیک ادبی و فلسفی، استفاده از رؤیابینی، از نظر مضمونی به خاطر نوعی حال و هوای دینی، معنویت گرایی، نقد اجتماعی دین، طرح تضارب آراء و تلاقی دیدگاه‌های متکثر در ساحت تفکر دینی، دیالوگ اصناف متفاوت دینداری به نظر می رسد دعوتی است برای تفکر در بنیادهای زیست جهانِ ایرانی و بازسازی انتقادی-معنوی گفتمان دینی.
اگر با تأسی به رولان بارت در کتاب «درجه ی سفر نوشتار»، معیار ادبی بودن یک متن را مبتنی بر آشنایی زدایی و میزان تأویل پذیری آن بدانیم، به زعم راقم این سطور، اثر پر رمز و راز «طوطی و تاول» در میان آثار داستانی ابراهیم اکبری دیزگاه، اثری متفاوت و درخشان به شمار می آید.
در نوزدهمین فراخوان آثار پژوهشی حوزه علمیه خراسان و اولین همایش ملی دستاوردهای معاصر علوم حوزوی، کتاب من با عنوان «گذار از ابن تیمیه متخیل؛ سیر دیالکتیکی از شمایل نگاری به شمایل شناسی ابن تیمیه»، توانست عنوان «پژوهشگر برگزیده با رتبه۲» را به دست آورد. همچنین ایده‌ی پژوهشی من با عنوان «بررسی راهکارها و موانع پویاسازی زبان فارسی به مثابه اَبَرزبان» موفق به کسب عنوان «شایسته تحسین» گردید.
برنامه‌ی تلویزیونی حیرة (حوارات فکریة ومعرفیة مع عشرات العلماء والأساتذة والباحثین، شرقا وغربا، على ضفاف الحب والحکمة والحیرة) که از عمان پخش می‌شود، به تازگی با دو تن از ابن تیمیه شناسان برجسته‌ی عربی و غربی گفت و گو کرده است که بسیار قابل استفاده است:
روزهای گذشته فشار کار و تدریس حسابی خسته‌ام کرده بود. این تعطیلی واقعا لازم بود. دیشب در گلبهار کولاک سختی بود و با آمد و شد برق ساعاتی را در تاریکی سپری کردیم. در میانه‌های روز با برآمدن خورشید زمستانی، مجالی شد تا بیرون بیایم و ساعتی را در برف قدم بزنم. یکی از لذت‌های خاطره‌انگیز برای من قدم زدن در برف است که در دیار خراسان (خور آسان) کمتر آن را تجربه می‌کنیم. وقتی در برف راه می‌روم یاد شاختاهای تبریز می‌افتم. زمستان‌هایی سخت و استخوان سوز. در محله‌ای که ما ساکن بودیم خانه‌ها در سربالایی بودند با پله‌هایی زیاد که در زمستان‌ها یخ می‌بستند و رفت و آمد از آنها به سختی ممکن می‌شد. در پژوهش نیز دقایق و زمان‌هایی بر پژوهشگر می‌گذرد که بایستی همچون شاختای تبریز و شرایط کولاک و برف که دید کافی وجود ندارد، و باد نیز گه گاه بر صورتت سیلی سرد می‌نوازد، تو می‌بایست سرسختانه راهی به حقیقت بجویی و از آن پله‌های قندیل بسته بالا بروی، هر چند هر آن خطر سقوط بیخ گوشت باشد.
تذکر حکمت نبوی "کما تکونوا یولیکم؛ هر طور باشید همانطور بر شما حکومت خواهد شد" و ضرب المثل "خلایق هر چه لایق"، برای فهم تحولات سیاسی امروز خاورمیانه، بیش از هر ایده باوری غیرواقع بینانه یا تئوری وارداتی راهگشاست. خاورمیانه قطعه‌ای از این کره‌ی خاکی است که واجد سه خصلت مهم است: اولا مهد ادیان بزرگ و امپراطوری ها و تمدن‌های کهن و باستانی است و به همین روی دولت‌هایی شبه مدرن در آن سر بر می‌آورند که در پی احیای اقتدار امپراطوری های بزرگ گذشته در قالبی جدید هستند و نگاه مردمانش به اقتدارِ دولت نیز همچنان نگاهی اساطیری و قدسی است، ثانیا ثروتی هنگفت از معادن و منابع حیاتی و ذخایر زیرزمینی و البته سرمایه‌ای وسوسه‌انگیز به نام نفت دارد که خیال دولت‌ها را از بابت مسئولیت پذیری در قبال ملت‌ها راحت میسازد و لذا در این منطقه معمولا با دولت‌هایی رانتیر یا تحصیلدار مواجه هستیم که هر چند عنوان جمهوری را یدک می‌کشند، اما خود را بی‌نیاز از پاسخگویی به مردم می‌دانند. ثالثا با توجه به منابع غنی انرژی و ثروت سیاه نهفته اش و عدم اتکا دولت‌های شبه مدرن به ملت‌ها، باور اینکه دولت‌های مدرن غربی و قدرت‌های جهانی در نقشه‌های بلندپروازانه خود برای این قطعه از زمین برنامه‌ای درازمدت دیده باشند چندان غریب به نظر نمی‌رسد، افزون بر وجود شواهد متعدد تاریخی مداخله خارجی، سناریوی اخیر ترکی- اسراییلی- ناتویی سقوطِ اسد با هدف شکستن هلالِ شیعی نوصفوی ایران و تقویت رؤیای نوعثمانی اردوغان، و نیز تضعیف قدرت منطقه‌ای روسیه در جنگ اکراین، نمونه‌ای تازه بر صحت خصلت سوم خاورمیانه است.
در دبیرستان علم و زندگی مشهد، مشغول تدریس «پیام‌هایی از آسمان» بودم. بحث از امید بود که
رسیدیم به این آیه‌ی "لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ" (زمر/۵۳)؛ یعنی از رحمت خدا ناامید نشوید.
گفتم: «بچه‌ها رحمت بیان دیگری است از عشق و عشق یعنی دوست داشتن زیاد تا حد از خود گذشتن. عشق مثل بحر مواجی است که بی کرانه است. عشق خدا هم بی حد و حصر است، پس از رحمت خدا هیچ وقت نامید نشوید!».
ناگاه نگاهم افتاد به دانش آموزی که روی نیمکت را سیاه کرده بود و داشت چیزی می‌کشید. آهسته بالای سرش رفتم و درختی سرسبز، کلبه ای و گلی زیر نور آفتاب را دیدم که با خطوطی سفید از دل سیاهی سر برآورده بودند.
دانش آموز التماس می‌کرد که «آقا لطفا منفی نگذارید! دیگه تکرار نمیشه!».
برگشتم و در دفترم جلوی اسمش ۲۰ گذاشتم.
باورش نمی‌شد. گفت: ۲۰! یعنی من ۲۰ گرفتم؟!
گفتم: «درس امروز ما همین کار خلاقانه‌ای است که پسرمان کرد؛ ساختن زندگی از دل سیاهی‌ها».
دانش آموزی دستش را بالابرد و گفت: «آقا! از رحمت خدا ناامید نشوید!».
#امید
#زندگی
#یوسف_شیخی
