ابن‌تیمیۀ تاریخی و ابن‌تیمیۀ بازنمایی شده: رویکردی تاریخی و تحلیلی به موقف ابن‌تیمیه دربارۀ اختلافات دینی (معرفی اثر جدید رائد السمهوری دربارۀ ابن‌تیمیه)
اطلاعات کتابشناختی:
السمهوری، رائد، ابن تیمیة التاریخی والمستعاد: مقاربة تاریخیة تحلیلیة فی موقف ابن تیمیة من المختلف الدینی، قطر: المرکز العربی للأبحاث ودراسة السیاسات، 2024.
رائد السمهوری، سلفی پژوه برجسته معاصر به تازگی کتابی دربارۀ ابن تیمیه با عنوان «ابن‌تیمیة التاریخی والمستعاد: مقاربة تاریخیة تحلیلیة فی موقف ابن تیمیة من المختلف الدینی» منتشر ساخته است که می‌توان آن را به فارسی «ابن‌تیمیۀ تاریخی و ابن تیمیۀ بازنمایی شده: رویکردی تاریخی و تحلیلی به موقف ابن‌تیمیه درباره اختلافات دینی» ترجمه نمود. این کتاب ۵۶۸ صفحه‌ای یک ایدۀ جدید در مورد ابن‌تیمیه دارد، و آن اینکه مواضع او در مورد اختلافات دینی را باید در عصری که در آن زندگی می‌کرد، درک کرد، نه در عصر کنونی ما.
البته کتاب «ابن‌تیمیه التاریخی والمستعاد» را به نوعی می توان در ادامۀ اثر قبلی مؤلف با عنوان «السلف المتخیّل: مقاربة تاریخیة تحلیلیة فی سلف المحنة؛ أحمد بن حنبل وأحمد بن حنبل المتخیّل» به شمار آورد که سال 2019 منتشر شد و پروژه فکری تفکیک «سلف متخیل یا بازنمایی شده» از «سلف تاریخی» را پیش می برد. کوشش نویسنده در کتاب پیشین خود - همچنانکه در مقدمه توضیح داده است- معطوف به یافتن پاسخ این پرسش بنیادین بود که «مفهوم سلف بیانگر گروهی واقعی است یا خیالی؟». سلف صالح و افعال آنها همواره مورد استناد سلفی‌ها واقع می‌شود، بدون اینکه میان آنچه مورد توافق یا اجماعی است و آنچه مورد مناقشه و اجتهادی است، تمایز قائل شوند.
از نظر السمهوری احمد دوم (ابن‌تیمیه) اگر نگوییم برتر از احمد اول (بن حنبل) بوده است، حداقل به همان اندازۀ او معروف است، زیرا آثار ابن تیمیه از مرز صد کتاب گذشت، همچنان اصیل و مؤثر بوده و هست، و ردیه نویسی و جدل را در یکی از پیچیده‌ترین دوران‌ها گسترش داد. السمهوری توضیح می‌دهد که از نظر سیاسی، اجتماعی و علمی، در دورۀ ابن‌تیمیه جهان اسلام شاهد تهاجمات فرانسوی‌ها، صلیبیان، تاتارها و مغول‌ها بود و منطق صوری یونانی، فلسفۀ مشاء و اشراق و معتزله و اشعری گسترش یافت و در ساختار فرهنگ عربی و اسلامی و علوم زبانی و حقوقی رسوخ کرد. لذا با توجه به کثرت مسائلی که ابن‌تیمیه با آنها درگیر بود، برای ابن‌تیمیه فراتر رفتن از شیوۀ مبارزۀ امام مکتب فکری خود، ابن حنبل، که فقط روی مسئلۀ تقابل با نفوذ جریان «جهمیه» در حکومت عباسی متمرکز بود، امری اجتناب ناپذیر می‌نمود. این شرایط ابن‌تیمیه را متقاعد کرد تا با تمام فیلسوفان، متکلمان، فقها، صوفیان، مسیحیان و دیگران درگیر شود و حتی خود حنابله نیز از او در امان نمانند. ابن‌تیمیه تمام تلاش خود را معطوف به شناسایی اهل سنت کامل و غیر بدعت‌گذار و تبیین رویکرد سلف صالح قبل از ظهور علم کلام و هواهای نفسانی مصروف ساخت. ابن‌تیمیه برای نشان دادن دین واقعی و دفاع از آن در برابر سوء ظن مخالفان، در زمانی که دولت‌های کوچک پیرامونی زیادی شکل گرفته بود، مانند دولت فاطمی، که شیعۀ هفت امامی بودند، دولت آل بویه که شیعۀ زیدی بودند، دولت سلجوقی که سنی اشعری بودند، و دولت تاتار ایلخانی که شیعۀ اثنی عشری بودند. بنابراین، از نظر ابن‌تیمیه بایستی عقیدۀ اهل سنت و موجودیت سیاسی آنها را تطهیر کرد تا مبادا باطن گرایی در اهل سنت بازتولید شود. بر این اساس، السمهوری، ابن‌تیمیه و پیروانش را «سلف المفاصلة» می‌نامد؛ یعنی سلفی که در پی بازتعریف مرزهای عقیدتی با سایر فرق و مذاهب اسلامی و غیراسلامی است.
کتاب پنج فصلی ابن‌تیمیه التاریخی والمستعاد، به پرسش هایی ضروری و اساسی پاسخ می‌دهد، از جمله اینکه ابن‌تیمیه کیست؟ بستر تاریخی، اجتماعی و سیاسی دوران او چیست؟ او چگونه توانست خود را در شبکه درگیری‌های استبدادی داخلی و خارجی قرار دهد؟ او چگونه مفهوم «سلف» را درک، تعریف و به کار گرفت؟ قواعد نظری برخورد با برجسته‌ترین فرقه‌های دینی زمان خود را چگونه وضع کرد و در عمل چگونه به این امر عمل کرد؟ چه روشی را دنبال کردید؟ برخورد او با مسلمانان و غیرمسلمانان چگونه بود؟ آیا می‌توان ابن‌تیمیه را در زمان ما بازتولید، بازنمایی و تصور کرد؟
السمهوری معتقد است، آنچه در مورد ابن‌تیمیه در حال حاضر بیش از همه مورد اشاره قرار می‌گیرد، بحث خشونت، تکفیر و غیره است و به همین دلیل است که بحث در مورد آنها مبنای بخش مهمی از این کتاب است. در جهان عرب که از نظر فرقه‌ای متنوع است، طرح موضوع ابن‌تیمیه امروز به یک موضوع فوری تبدیل شده است. امروزه صدای فرقه‌گرایی و جزم گرایی در کشورهای عربی، بین سنی و شیعه، اسماعیلی و دروزی، زیدی و اباضی، مسلمان و مسیحی، اشعری و سلفی، بیش از پیش بلند شده است.
از نظر السمهوری نزدیک شدن به حقیقت ابن‌تیمیه وقتی ممکن است که ابن‌تیمیه تاریخی را در مقابل ابن‌تیمیه خیالی که پیروانش و مخالفانش ساخته‌اند قرار دهیم. به ویژه وقتی می‌بینیم پیروانش و مخالفانش فتواها و گفته‌های او را از بافت تاریخی آنها حذف می‌کنند و اموری تحریف شده، نابالغ و ناقص به عنوان نظرات ابن‌تیمیه بیرون می‌آیند. از جمله اینکه فتاوای ابن‌تیمیه در مورد نصیریه را گرفته و به نصیریان امروز فرافکنی می‌کنند در حالی‌که نصیریان امروز نصیریان دیروز نیستند و مستند فتوای او در مورد آنها صدق می‌کند و با شرایط امروز آنها متفاوت است. یا اینکه برخی از پیروان امروز ابن‌تیمیه مانند عبدالسلام فرج فتوایی که وی علیه تاتارها صادر کرده است را بدون آگاهی کافی به برخی از نظام‌های سیاسی امروز فرافکنی کرده است. دلیل اصلی آن فتوای ابن‌تیمیه علیه تاتارها حملۀ چندبارۀ آنها به دمشق بود و نه عقیدۀ آنها که اتفاقاً به آن اشاره شده است. آیا بین ممالیک و تاتار از نظر نژادی تفاوت وجود دارد؟ آیا تاتارها در به کار بردن دوست تنها بودند یا ممالیک نیز آن را به کار می‌بردند؟ چرا ابن‌تیمیه با مسیحیان یکسان رفتار نمی کرد، بلکه رفتار او با آنها بین تند بودن در مواقعی و ملایم بودن در مواقع دیگر متفاوت بود؟ تمام این پرسش‌های تاریخی، هستۀ اصلی این مطالعه را تشکیل می‌دهند.
#معرفی_کتاب
#رائد_السمهوری
#ابن‌تیمیه
#یوسف_شیخی
