فیرحی و فقر مدینه اندیشی ما؛ در حاشیه انتشار دو اثر جدید از مرحوم حجت الاسلام دکتر فیرحی

از میان نظریه پردازان معاصر در حوزۀ اندیشه سیاسی اسلام، مرحوم فیرحی با ابتکاری تحسین برانگیز به سیاست اندیشی اهتمام جدی و نظری داشتند و با بازگشت به مبنای مرحوم نائینی در اندیشه‌ی سیاسی اسلام و کاربست روش تبارشناسی دانش فوکویی و توجه به عنصر قدرت در تولید دانش روشی نو را در زمینه مطالعات اسلام سیاسی بنیان نهادند.

فیرحی برخلاف استادش مرحوم سید جواد طباطبایی که به تفوق فلسفۀ سیاسی بر فقه و ایران به اسلام معتقد بود، تذکار می داد که سرنوشت تراژیک جنبش های اصلاحی جهان اسلام ریشه در بی اعتنایی روشنفکران نسبت به فقه سیاسی دارد. ایشان قدرت سیاسی را مقدم بر تولید دانش می‌دانست و بر این اساس معتقد بود، دانش مسلمانان از دیرباز تا امروز همواره تابعی از نظام قدرت بوده است (ر.ک: فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت، ۱۳۸۳، ص ۱۸؛ فیرحی، دولت اسلامی و تولیدات فکری دینی، ۱۳۸۰، ص ۱۲).

آنچه مسلم است، هیچ دانش پژوه فاضلی که داعیۀ مباحث جریان شناختی صدر اسلام را دارد، بی نیاز از آثار فیرحی نمی‌تواند باشد، اما شاید مهمترین وجه تفکرات فیرحی مدینه اندیشی اوست. به تازگی دو کتاب مهم از ایشان با عنوان«عاشورا: فساد و اصلاح» و نیز «پیامبری و قرارداد» توسط نشر نی به بازار نشر راه یافته است که ناظر بر همین گفتمان مدینه اندیشانه است. این استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، در سخنرانی های عاشورایی دهه نود خورشیدی، به ویژه در سخنرانی «عاشورا و بحران خلافت» که خوشبختانه متن مکتوب آن نیز در کتاب «عاشورا: فساد و اصلاح» منتشر گشته است، به طرح اضلاع مهمی از این گفتمان پرداخت. مرحوم فیرحی در این سخنرانی تبیین می‌کند که چگونه پیامبر اسلام (ص) کوشید تا آریستوکراسی مکه و حاکمیت اشراف در دوره‌ی پیش از اسلام را با تدوین سند امت و مبنایی قراردادگرایانه به نظام حقوقی مدینه تبدیل کند. از نظر فیرحی در دوره‌ی خلافت به تدریج با گسترش مرزهای جهان اسلام تا عمق اروپا و سراریز شدن سیل ثروت و غنائم به بیت المال، نظام حکمرانی اشرافی مکه در قالب دولت رانتیر(Rentier state) بازتولید می‌شود. دولت رانت خوار یا تحصیلدار جدید، مبنای قراردادگرایانه مدینة النبی را به فراموشی می‌سپارد و بدین ترتیب حرکت اصلاحی امام حسین (ع) سرنوشتی تراژیک می‌یابد.

ممکن است افرادی سلیقه‌ی سیاسی مرحوم فیرحی را نپسندد، اما نقد آثار ایشان نیازمند اشرافی مضمونی و روش شناختی است که برخی نقدهای حوزوی متأسفانه فاقد این معیارها هستند. از جمله مجموعه یادداشت ها وگفتارهایی که در کتاب «سکولاریسم پنهان: بررسی اندیشه‌های دکتر داود فیرحی» آمده است غالبا در ساحت پیشانقد سیر نموده و بیشتر در دام نگاه سیاست زده و ارزش داورانه به سیاست اندیشی فیرحی گرفتار آمده است.

 

#فیرحی

#جواد_طباطبایی

#اندیشه_سیاسی

#اسلام_سیاسی

#مدینه_اندیشی

#عاشورا

#فقه_سیاسی

#فلسفه_سیاسی